راهی برای سلامت روان: چه کسی برای کمک به سلامت روان مناسب است؟

تفاوت ها و کارکردهای روانپزشک، روان درمانگر، روانشناس و مشاور

:::

مشورت ادراک و هشیاری دهد

عقلها مر عقل را یاری دهد (مولانا)

:::

در دنیای پرشتاب امروز، آگاهی از سلامت روان به همان اندازه ارزشمند و مورد توجه قرار گرفته است که سلامت جسم اهمیت داشته است. در بین اکثریت قریب به اتفاق افراد جامعه و حتی در محیط های علمی و دانشگاهی، تفاوت میان مفاهیم روانپزشکی، اعصاب و روان، روان‌درمانی، روانشناسی و واژه رایج مشاوره چندان آشکار نیست. این ابهام موجب شده تا در زمان بروز مشکلات عاطفی و روانی، افراد ندانند به کدام متخصص مراجعه کنند. شناخت نقش، تخصص و وظایف هر یک از این حرفه‌ها نه‌تنها به انتخاب آگاهانه‌تر فرد کمک می‌کند، بلکه می‌تواند مسیر درمانی مؤثرتری را فراهم آورد. در این نوشتار، به بررسی کوتاهی از تفاوت‌ها و شباهت‌های این تخصص‌ها در حوزه سلامت روان می‌پردازیم.

نقش روان پزشکان چیست؟ پزشکان با رشته تخصصی بیماری های روان تنی چه وظیفه ای بر عهده دارند؟ روان درمانگران و روانکاوان چه کسانی هستند؟ وظیفه روانشناسان چیست؟ شاید یکی از متداول ترین سوال ها در این راستا این باشد، که در چه زمان میبایستی به یک روانپزشک و یا در چه شرایطی به یک روان درمانگر مراجعه کرد؟

بدین علت و در این مسیر سودمند به نظر می‌رسد، مطالبی با نمای کلی پیرامون عناوین شغلی و وجه مشترک این شاخه های درمانی و حمایت متقابل آنها در راستای درمان بیان شود. در این نوشته، تلاش می‌شود تا به اختصار، عناوین شغلی و وجه مشترک این شاخه‌های درمانی و حمایت متقابل آنها در راستای درمان، به زبانی ساده و روشن توضیح داده شود.

واژه «روان» در زبان فارسی ترجمه و برگرفته شده از کلمه لاتین Psyche به معنای «نفس و نیروی زندگی» است و معادل عربی آن «روح» میباشد. در زبان محاوره، دو کلمه روح و روان اغلب مترادف و هم معنی به کار میروند، هرچند مترادف و هم معنی میباشند. بدین جهت میتوان نتیجه گرفت که علوم پیرامون روان شناختی در پی کشف و بررسی حقایقی در تحلیل درست و علمی روان و رفتار انسان میباشند، که در روند درمان و یا کاهش درد عاطفی و یا روانی و همچنین در روند رشد و تکامل شخصیتی انسانها تلاش میکنند.

روان‌پزشک کیست و چه وظایفی دارد؟

روان پزشک به متخصصی گفته میشود که پس از اتمام تحصیلات پزشکی عمومی، دوره تخصصی خود را در حیطه روانپزشکی گذرانده است. روان‌پزشکی علم تشخیص و درمان اختلالات روانی و رفتاری است که به دنبال تغییرات فیزیولوژیک و بیوشیمیایی در بدن انسان ایجاد می‌شوند.

متداول ترین گروه‌بندی داروهای کاربردی در این بخش عبارتند از داروهای ضد افسردگی، نورولپتیک‌ها ، ضد روان‌پریشی، ضد اضطراب و خواب آور، ضد زوال عقل (آلزایمر)، محرک های روانی مثل گازهای خنده آور، داروهای تثبیت کننده خلق و خو و غیره. هر کدام از این گروه های دارویی شامل زیر مجموعه خاصی میباشد که توضیح بیشتر آن در این مقاله نمی گنجد. همچنین، روان‌پزشکان می‌توانند بیماران را در صورت نیاز در بیمارستان بستری کنند و از روش‌های مختلف درمانی، از جمله روان‌درمانی استفاده نمایند.

زیر شاخه‌ای از روانپزشکی تحت عنوان «روانپزشکی کودک و نوجوان» نیز وجود دارد که متخصصان این رشته به درمان اختلالات عاطفی، رفتاری و روانی در کودکان و نوجوانان می‌پردازند. روانپزشکان و روانپزشکان کودک و نوجوان همچنین می‌توانند بر مبنای آموزش‌های دیده شده، از روش‌های روان‌درمانی با شرایط اضافی در روند روان درمانی مراجعه کنند گان نیز استفاده نمایند.

روان درمانگر و روانکاو چه کسانی هستند؟

در کنار این دو زیر مجموعه از علم پزشکی، زیر مجموعه دیگری تحت عنوان رشته «پزشکی روان تنی و روان درمانی» وجود دارد که تشخیص و درمان بیماری‌های روان تنی و روانی-عاطفی را در بر میگیرد و هدف آن درمان، پیشگیری و توانبخشی بیماری هایی می‌باشد که ناشی از عوامل روانی-اجتماعی و روان تنی از جمله تعاملات جسمی-روانی میباشد. پزشکان بیمارهای روان تنی و روان درمانگر با گذراندن دوره های تخصصی و آموزشی در حیطه روان درمانی مهارت حاصل کرده و به همین منظور به طور مختص در این رشته عمدتاً به عنوان روان‌درمانگر انجام وظیفه میکنند.

در کنار گروهی از پزشکان دارای تخصص در زمینه های روان تنی و روان درمانی، کارشناسان دیگری نیز با عنوان «روان‌درمانگر» نیز در حوزه درمان و بهداشت فعالیت می‌کنند. این گروه از متخصصان، افرادی هستند که پس از پایان تحصیلات خود در رشته روانشناسی بالینی، دوره های تکمیلی روان درمانی را که به طور متوسط حدود پنچ تا شش سال به طول می انجامد، گذرانده اند. پس از اتمام این دوره‌های تحصیلات تکمیلی، در آزمون تخصصی شرکت کرده و با دریافت مجوز درمان (Approbation، مطابق با قوانین حرفه‌ای، در زمینه «روان درمانی بزرگسالان» و یا «کودکان و نوجوانان» مشغول به کار می‌شوند. در کشورهایی مانند آلمان، هزینه این خدمات، مانند سایر شاخه های نظام بهداشت و درمان، توسط شرکت های بیمه سلامت برای کودکان و نوجوانان و یا بزرگسالان پرداخت می‌شوند.

همچون رشته روانپزشکی کودک و نوجوان نیز دانش آموختگان رشته روانشناسی و یا علوم تربیتی میتوانند پس از اتمام تحصیلات خود، دوره های «روان درمانی کودک و نوجوان» را پشت سر بگذارند و پس از پایان این دوره تخصصی که نیز به طور متوسط حدود پنج سال به طول می انجامد، در این رشته Approbation دریافت کرده و فقط تحت عنوان «روان درمانگر کودکان و نوجوانان» اجازه روان درمانی را بدست آورند و مشعول انجام وظیفه می‌شوند.

از تاریخ اول سپتامبر ۲۰۲۰ تغییر اساسی در ساختارآموزش رشته تحصیلی روان درمانی و آموزش روان درمانگران در آلمان ایجاد گرده است. برای انجام وظیفه در رشته «روان درمانی» ابتدا یک رشته تحصیلی متوالی در روان‌درمانی (در مجموع حدود ۵ سال) مستقیماً به دریافت پروانه اشتغال به عنوان روان‌درمانگر منتهی می‌شود. و پس از اتمام تحصیل می‌توان مستقیما برای دریافت پروانه اشتغال اقدام کرد. و پس از آن آموزش تخصصی حرفه ای که مشابه آموزش تخصصی پزشکان میباشد با آموزش کلاسیک قدیمی جایگزین شده است و به طور متوسط حدود پنج سال به طول می‌انجامد.

در حیطه رواندرمانی مشکلات رفتاری و روانی زیر مورد درمان قرار می‌گیرند که مهمترین آنها عبارتند از:

افسردگی، اضطراب

ترس و فوبیا

کمبود خودارزشمندی (به اصطلاح کمبود عزت نفس)

اختلالات اضطرابی ناشی از سانحه و ضربه‌های عاطفی و روانی (تروما)، که در زبان فارسی می‌توان آن را با عنوان «زخم روان» نیز توصیف کرد.

اختلالات شخصیتی و رفتارهای هیجانی و مضطرب

سوء مصرف مواد مخدر و الکل

وظایف روانشناس:

هر چند در زبان محاوره و گفت‌وگوی رو‌مره از عنوان «روانشناس» برای تمامی افرادی که در این حوزه انجام وظیفه می‌کنند استفاده میشود، اما شایسته است که نگاهی دقیق‌تر و تفکیک شده به این عنوان داشته باشیم و تعریفی روشن‌تر از مفهوم «علم روانشناسی» ارائه دهیم.

«روانشناسی» علمی است که به مطالعه‌ی رفتار، احساسات و فرآیندهای ذهنی انسان می‌پردازد و در پی کشف حقایقی درباره روان و رفتار انسان است. رشته تحصیلی روانشناسی را متیوان در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و تحصیلات تکمیلی دکترا گذراند. این علم شاخه‌ها و موضوعات متنوعی را شامل می‌شود که در میان آنها «روانشناسی بالینی» رایج ترین شاخه این علم به شمار می‌آید. از دیگر شاخه‌های این علم می‌توان به روانشناسی اجتماعی، روانشناسی تربیتی، روانشناسی صنعتی-سازمانی، و بسیاری گرایش‌های دیگر اشاره کرد.

روانشناسان پس از اتمام تحصیلات خود می‌توانند در فضاهای مختلف از جمله مراکز بهداشتی و درمانی مشغول به کار شوند. با این حال، اگر فارغ التحصیلان این رشته دوره‌های تخصصی روان‌درمانی برای بزرگسالان و یا کودکان و نوجوان را نگذرانده باشند، مجاز به ارائه خدمات روان‌درمانی نیستند و تنها میتوانند به عنوان مشاور در حوزه‌های روانشناختی و تربیتی فعالیت کنند.

در پی تکامل علم روان‌درمانی، شاخه‌های مختلفی از آن پدید آمده‌اند که با بهرگیری از تکنیک‌های گوناگون، به بررسی علل و یافتن راهکارهایی برای مقابله با تنش‌های رفتاری و روانی فرد می‌پردازند؛ تنش‌هایی که معمولا در نتیجه تعامل فرد با محیط اطراف شکل می‌گیرند.

از شاخص ترین رشته های روان درمانی میتوان به روانکاوی، روان درمانی تحلیلی، رفتاردرمانی، روان درمانی فردمدار، خانواده و سیستم درمانی اشاره کرد.

به دلیل اثربخشی علمی اثبات شده، چهار نوع روان‌درمانی در کشور آلمان از سوی شرکت‌های بیمه سلامت و درمان به رسمیت شناخته شده اند و هزینه درمان تحت پوشش قرار می گیرد که عبارتند از: روان‌درمانی تحلیلی، رفتار درمانی، روانکاوی و سیستم درمانی.

در پایان، هدف این مقاله آن است، آموزش عموی درباره تفاوت بین روان‌پزشک، روان‌درمانگر، روانشناس و مشاوره در سطح جامعه افزایش داده شود. با همکاری بین متخصصان این حوزه ها میتوان به درمان موثرتر مراجعه کنندگان کمک شود. تشخیص زودهمگام و مراجعه به متخصص مناسب نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران و مراجعه‌کنندگان ایفا خواهد کرد.